"Ünlü türemesi", "ünlü düşmesi", "ünsüz düşmesi", "ünsüz türemesi", "ünsüz yumuşaması", "ünsüz benzeşmesi", "ünlü daralması"

Reklamlar

Ünlü Düşmesi

Değişik nedenlerden dolayı Türkçe kelimelerin aslında olan bazı sesler düşer. Buna ses düşmesi denir.

• İkinci hecesinde dar ünlü bulunan kelimelere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde dar ünlü düşer. Buna hece düşmesi denir.

Fikir               değil                    fikri 

burun             değil                burnu

ömür             değil                ömrü

• Yardımcı fiillerle yapılan birleşik fiillerde yardımcı fiilden önce gelen ismin ikinci hecesindeki ünlü düşer.

kayıp olmak            kaybolmak

şükür etmek         şükretmek

kayıt olmak          kaydolmak

fikir etmek           fikretmek

• Bazı birleşik isimlerin oluşumunda ses düşmesi (ünlü düşmesi) olur.

kahve altı          kahvaltı

pazar ertesi          pazartesi

 ÜNSÜZ DÜŞMESİ 

• Sonu “k” sessizi ile biten kelimelere küçültme eki (-cık, -cik, -cuk, -cük) getirildiğinde “k” sessizi düşer. Buna “ünsüz düşmesi” de denir.

ufak – cık          ufacık

minik – cik          minicik

 Ünsüz türemesi 

Türkçe'deki bazı sözcüklerin ünlü harfle başlayan ek aldıklarında veya başka bir sözcükle birleşmesi sonucunda, sözcüğün sonundaki ünsüz harfintekrarlanmasıyla oluşan ses olayıdır.

Örnek

• Af + etmek = Affetmek
• Ret + etmek = Reddetmek
• Hal + olmak = Hallolmak

Ünsüz Yumuşaması

Türkçe bir kelimenin son hecesi sert ünsüzlerden biri ile bitiyorsa, bu kelimeye ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde, kelimenin sonundaki sert ünsüz yumuşar. Buna ünsüz yumuşaması denir.
 

kitap – ı         kitabı (p - b)

ilâç – a         ilâca (ç - c)

yurt – um          yurdum (t - d)

renk – i            rengi (k - g)

kayık – ı         kayığı (k - ğ)

Özel isimlerin yazımında sert ünsüzlerin yumuşaması kuralına uyulmaz.

Zonguldağ’ı          değil           Zonguldak’ı

Karabüğ’e            değil           Karabük’e

Ahmed’e          değil           Ahmet’e

     

ÜNSÜZ BENZEŞMESİ:

 f, s, t, k,ç, ş, h, p harfleri ile biten bir kelimeye c, d, g harfleri ile başlayan bir ek gelirse, ekin başındaki yumuşak harfler sertleşir. Buna göre; c-ç, d-t, g-k olur.  Yani, Türkçe'de sert ünsüzlerden sonra yumuşak ünsüzler gelmez. Sonunda sert ünsüz bulunan kelimelere yumuşak ünsüzle başlayan ek getirilemez.Bu kurala ünsüz benzeşmesi denir.

Örnek:
Kebap-cı→kebabçı
Yavaş-ca→yavaşça
Ayak-cak→ayakçak
Ayak-da→ayakta
Yurt-dan→yurttan,
Ses-deş→sesteş
Yap-dı→yaptı
Aç-dır→açtır
At-gı→atgık
Seç-gin→seçkin
Çalış-gan→çalışkan
Kıs-gaç→kıskaç...

NOT : Bu kural, sayıların rakamla yazılışlarında da geçerlidir. Buna göre rakamlar okunur ve okunuşu p, ç, t, k, f, h,s, ş harflerinden biriyle biterse, ekler de sertleşir. Buna uyulmazsa yazım yanlışı yapılmış olur. 
Örnek : 
Saat 3'de geldim. (Yanlış), 
Saat 3'te geldim (Doğru)

Özel Durumlar
1.Bazı birleşik kelimelerin bu kurala uymadığı görülür : Dikdörtgen, Akciğer...
2.Bazı matematik terimlerinin bu kurala uymadığı görülür: Üçgen, beşgen..
3.–De, da bağlacı, başlı başına bir kelime olduğu için p, ç,t,k,f,h,s,ş harfleriyle biten kelimelerden sonra gelse bile sertleşme kuralına uymaz. Zaten de, da bağlacını –d, -d ekinden ayıran en önemli özelliklerden biri de budur. 

Gitsek de olur, gitmesek de..

ünlü  Türemesi

• Tek heceli kelimelere küçültme eki (-cık, -cik, -cuk, -cük) getirildiğinde ekten önce bir ses gelir. Buna “ünlü türemesi” de denir.

bir – cik              biricik

az – cık             azıcık

genç – cik             gencecik

Ünlü Daralması

Son hecesi “a, e” geniş seslileriyle biten Türkçe bir kelimeye “-yor” eki getirildiği zaman bu geniş sesler daralarak “ı, i, u, ü” ye dönüşür. Buna ünlü daralması denir.
 

temizle – yor                 temizliyor

anla – yor                     anlıyor