Atebet'ül Hakayık'tan Şiir İncelemesi

12. yüzyıl şairlerinden Edip Ahmet Yükneki'nin  yazdığı Atebet'ül-Hakayık Karahanlı Türkçesi Dönemi'nin temel eserlerindendir. Tamamı 512 dizeden oluşan bu kültür hazine yazıldığı dönemden çağımıza kadar içerdiği ahlaki öğütlerle ışık tutmatadır.

Biz bu yazımızda Atebet'ül-Hakayık'tan alınan dörtlükleri içerik (konu-tema) yapı, ahenk unsurları (kafiye-redif-ölçü, aliterasyon,asonans) söz sanatları, edebi gelenek yönlerinden incelemeye çalıştık... edebiyatfatihi.net

ATEBET'ÜL-HAKAYIK/EDİP AHMET YÜKNEKİ

Genel Bilgiler:

12. yüzyıl şairlerinden Edip Ahmet Yükneki'nin  yazdığı Atebet'ül-Hakayık Karahanlı Türkçesi Dönemi'nin temel eserlerindendir. 'Hakikatler Eşiği' anlamına gelmektedir. Erdemli olmanın yollarını ve ilkelerini açıklamaktadır. Topluma ahlâkî öğütler vermek amacıyla yazılan Atebetü'l-Hakayık'ta bilginin faydası, bilgisizliğin zararı, dili tutmanın yarar­ları, cömertliğin iyiliği, cimriliğin kötülüğü, alçak gönüllü olmanın güzelliği, kibir ve ihtirasın çirkinliği gibi konular işlenmiştir.

Atabet-ül-Hakâyık’ın tamâmı 512 mısradır.  Edip Ahmed Yüknekî ta­rafından Yüknek'te yazılıp, Emir Muhammed Dâd Sipehsâlâr'a su­nulmuştur. Aruzun feûlün/feûlün/feûlün/feûl kalıbıyla yazılan eser 14 bölüm halinde düzenlenmiştir.

Baştaki münacaat, methiye ve kitabın yazılışının açıklandığı kısımlar kaside şeklinde, dokuz bölüm tutan asıl metin ise Türklerin millî nazım şekli olan dörtlüklerle yazılmıştır. Bu dörtlükler ise aab a şeklinde kafiyelenen mani tarzındadır.

Aşağıda Atebet'ül Hakayık'tan alınan bazı dörtlükler incelenmiştir. bolcevap.com

ZAMANE/EDİB AHMET YÜKNEKİ

ZAMANE

Mecaz boldı dostluk hakikat kanı
Miɳer dostta biri bulunmaz köni
Öküşrek kişinig içi gadr erür
Köni dostung erse taşı bil munı

Günümüz Türkçesi: (Dostluk mecaz oldu, hakikat hani; binlerce dosttan bir gerçeği bulunmaz; bir çok insanlar dıştan hakikî dost gibi görünüyorlarsa da, içten vefasızdırlar; bunu bil.)

Bu kün bu ajunda kişilik isiz
Kanı kança bardı kişilik isiz
Vefa köli suglup kurup yulları
Cefa toldı taştı tengizden ediz

Günümüz Türkçesi:(Bugün bu dünyada insanlık kötüdür; yazık, hani insanlık; nereye gitti ? Vefâ gölünün suyu çekildi, kaynakları kurudu; cefâ doldu-taştı, denizden daha engin.)

Kanı ahd emanet kanı edkülüg
Kidin künde hayr iş me kötrülgülüg
Başı bardı hayrnıng songı bargusı

Öngi keldi şerming songı kelgülüg

Günümüz Türkçesi:(Hani ahd, emânet; hani iyilik; son gün hayırlı işler de ortadan kalkacaktır; iyiliğin başı gitti, sonu da gidecektir; kötülüğün başı geldi, sonu da gelecektir.)

Ajun toldı udvan cefa cevr bile
Kanı bir vefalıg bar erse tile
Sen artak sen anın ajun artadı
Nelük bu ajunka kılur sen gile.

(...)
Günümüz Türkçesi: (Dünya düşmanlık, cefa ve eziyetle doldu; hani bir vefalı; varsa, ara bakayım. Sen (kendin) bozuksun, onun için dünya bozuldu; niçin bu dünyadan şikâyet ediyorsun.) 

İçerik:

Konu: Zaman içinde dünyanın ve insanlığın gittikçe yozlaşmasına eleştiri
Teması: Değerlerin yozlaşması, insanlığın bozulması
Söyleyici: Şiirdeki söyleyici dünyanın gidişatında, değerlerin yozlaşmasından, insanlığın bozulmasından şikayet eden biridir. 

Yapı Unsurları:

Nazım Birimi: Dörtlük
Nazım Türü: Satirik (yergi)

Ahenk Unsurları:

Ölçüsü: 11'li hece ölçüsü

Kafiye ve Redifleri: Şiirin genelinde mani tipi kafiye (aaxa) vardır.

Mecaz boldı dostluk hakikat kanı
Miger dostta biri bulunmaz köni
Öküşrek kişinig içi gadr erür
Köni dostung erse taşı bil munı

a--kanı
a--köni
b--erür
a--munı

(-"ı" redif, "n" yarım kafiye)

Bu kün bu ajunda kişilik isiz
Kanı kança bardı kişilik isiz
Vefa köli suglup kurup yulları
Cefa toldı taştı tengizden ediz

c--isiz
c--isiz
ç--yulları
c--ediz

("iz" tam kafiye)

Kanı ahd emanet kanı edkülüg
Kidin künde hayr iş me kötrülgülüg
Başı bardı hayrnıng songı bargusı

Öngi keldi şerming songı kelgülüg

d--edkülüg
d--kötrülgülük
e--bargusı
d--kelgülüg

("-ülüg" zengin kafiye)

Ajun toldı udvan cefa cevr bile
Kanı bir vefalıg bar erse tile
Sen artak sen anın ajun artadı
Nelük bu ajunka kılur sen gile.

(...)

f--bile
f--tile
g--artadı
f--gile

("ile" zengin kafiye)

Kafiye Düzeni: aaba/ccçc/dded/ffgf...


EDİVB AHMED YÜKNEKİ KİMDİR?

• Karahanlı döneminde tahminen 12. asrın sonlarında yazılan 512 dizelik Atabetü’l-Hakâyık adlı manzum eserin yazarıdır.
• Türkistan’da Taşkent civarında yer alan Yüknek kasabasında doğan şair, Mahmud is­minde bir kişinin oğludur. Yaşadığı dönem ve çevreyle ilgili yeterli bilgi yoktur.  
• Eserini didaktik (öğretici) tarzda yazmıştır.
• Edib Ahmed bu eserde bilginin faydası, cehaletin zararları, cömertlik, cimrilik, iyi ve kötü huyları anlatıp halka yararlı olmak hedeflemiştir.
• Eserini Sipehsalar Mehmet Bey’e sunmuştur.
• Eserinde hem dörtlük hem de beyit kullanmıştır.
• Eseri dilbilim açısından önemlidir.