10.Sınıf Türk Dili ve Edebiyatı Ders Notları 10.Ünite Deneme

Türk ve Dünya Edebiyatında DENEME Türünün Tarihsel Gelişimi, Önemli Temsilcileri )

1. Tanımı

Bir yazarın özgürce seçtiği herhangi bir konu üzerinde kesin yargılara varmadan, kişisel görüş ve düşüncelerini serbestçe anlattığı yazılara deneme denir.

Kendisinden önce benzeri yazılar yazılmış olmakla birlikte 16. yüzyılda deneme kavramını ilk kez kullanan Fransız yazarı Montaigne (Monteyn)'dir. Denemeler adını verdiği yazıları, bir edebiyat türünün adı olmakla kalmamış, benzerlerinin de yazılmasına yol açmıştır.

2.         Özellikleri

• Denemede konu özgürce seçilir.
• İnsanı ve toplumu ilgilendiren her şey (yaşama, ölüm, aşk, sanat, felsefe, din, ahlâk, töre, bilim, siyaset vb.) denemenin konusu olabilir.
• Deneme yazarı kendisiyle konuşur gibi yazar.
• Dili doğru ve güzel kullanır.
• Düşünce ufku geniş ve kendine özgü bilgi birikimine sahiptir.
• Kendi duygularının dışında başkalarının düşüncelerine de saygı duyar.
• Denemeci ele aldığı konuyu içtenlikle anlatır.
• Denemeci, bayağı bir anlatıma inmeden terim ve felsefi kavramların ağırlığından uzak bir üslubu tercih eder.
• Denemeci, denemenin sonunda kesin bir yargıya, bir sonuca varmak amacında değildir.
• Deneme, herhangi bir konuda düşündürücü, öğretici, inandırıcı ve ufuk açıcıdır.
• Deneme rahat okunan bir düşünce yazısıdır.
• Denemecinin öne sürülen her düşünce ya da savı doğrulama, kanıtlama gibi bir kaygısı yoktur. Deneme, makale ve eleştiriden bu yönüyle ayrılır.
• Deneme yazarı birçok kaynaktan beslenir: Felsefî, sosyolojik, tarihî tema ve olay­ların yanında bilimsel veriler ve ünlü kişilerin özdeyişleri olabilir. Yine de denemeci seçtiği konuyu farklı bir yaklaşımla işler.

Tarihi Gelişimi ve Önemli  Temsilcileri

Dünya edebiyatında: Montaigne(zaten öncüsüdür),Bacon,Voltaire,J.J Roussesau'yu saymak mümkündür.

Dünya edebiyatında diğer deneme yazarları şöyle:

ALMAN : Rabener, Sturz, Lessing, Wieland, Herder, Lichtenberg, Schiller, Goethe, Möser, Kleist, Schlegel Kardeşler, Novalis, Tieck, Hermann Bahr, Wilhelm Bölsche, Gottfried Benn, Albrecht Goes.

FRANSIZ : Voltaire, Julien Benda, Paul Claudel, Paul Valery, Simone de Beauvoir, Julien Benda, Maurice Blanchot.

İNGİLİZ : Hilaire Belloc, William Hazlitt, Charles Lamb, Charles Morgan, Joseph Addison, Bertrand Russel, D. Herbert Lawrence, Aldoux Huxley, Charles Morgan.

AMERİKAN : Ralph Waldo Emerson.

İSPANYOL : Jose Ortega Y. Gasset, Miguel De Unamuno.

Türk edebiyatında ilk deneme kitapları arasında Ahmet Haşim’in Bize Göre (1928), Gurebahane-i Laklakan (1928); 

Ahmet Rasim’in pek çok yazısı; Mahmut Sadık’ın Takvimden Yapraklar (1912);

 Refik Halit Karay’ın Bir Avuç Saçma (1939), Bir İçim Su (1931), İlk Adım (1941), Üç Nesil Üç Hayat (1943), Makyajlı Kadın (1943), Tanrıya Şikâyet (1944);

 Falih Rıfkı Atay’ın Eski Saat (1933), Niçin Kurtulmak (1953), Çile (1955), İnanç (1965), Pazar Konuşmaları (1966), Kurtuluş (1966), Bayrak (1970) gibi kitaplarını saymak mümkündür.

Türk edebiyatında deneme türü, genellikle şair, romancı ya da hikâyeci kimliği öne çıkan sanatçılar tarafından ortaya konan ürünlerden oluşmaktadır. 

Birinci derecedeki vasfı “denemeci” olan yazar sayısı oldukça azdır. Nurullah Ataç (18981957), Sabahattin Eyüboğlu (19081973), Suut Kemal Yetkin (19031980), Mehmet Kaplan (19151986), Nurettin Topçu (19091975), Salah Birsel (1919 ), Vedat Günyol (1912 ), Enis Batur (1952 ), Cemil Meriç (19171987), Mehmet Salihoğlu (1922 ), Uğur Kökden (1934 ), Nermi Uygur (1925 ) bunlardan birkaçıdır.

www.edebiyatfatihi.net hazırladı

Denemenin Amacı;

Okuyucuyu düşünmeye yöneltmek,

Hayatın gerçeklerini ortaya koymak,

Kültür alanındaki değişme ve gelişmeleri fark ettirmek,

Birey-toplum ilişkisini dile getirmek vb.

Konularına ve Yazılış Amaçlarına Göre Denemeler;

Klasik deneme,

Edebî deneme,

Felsefî deneme,

Eleştirel deneme olmak üzere gruplandırılır.

Deneme Yazarının Özellikleri

• Derin bir kültüre sahiptirler...
• Entelektüelllerdir.
• Başka doğruların varlığını da kabul ederler.
• İyi bir gözlemcilerdir ve keskin bir zekaya sahiptirler.
• En büyük özelliği açık yürekli oluşudur.

Deneme Okumak Ne Kazandırır?

• DENEME YAZARLARI ENGİN BİLGİ BİRİKİMLERİ VE GENİŞ DÜŞÜNCE DÜNYALARIYLA OKUYUCUYA FAYDALI OLURLAR.
• OKUYUCULARIN DÜŞÜNCE KAPILARINI AÇARLAR.
• UFKUMUZU AÇARLAR.
• KALIPLAŞMIŞ DÜŞÜNCELERİ KIRARLAR.
• SORGULAMAYA VE DÜŞÜNMEYE SEVK EDERLER.
• FARKLI BİR BAKIŞ AÇISI KAZANDIRIRLAR...

Deneme-Makale Karşılaştırması

BENZELİKLERİ

• Gazete çevresinde oluşan öğretici metin türleridir.
• Her ikisi de fikir yazısıdır.
•  Her ikisi de gazete ve dergilerde yayınlanır.
•  Her iki tür de düşünsel yazı planına göre yazılır.

FARKLILIKLARI

• Makalede ortaya atılan düşünce iddia ya da görüş, kanıtlara dayanır. Denemede ise konu kişisel düşünceler, yorum ve bakış açısıyla desteklenir.
• Denemede öznellik, makalede nesnellik hakimdir
• https://www.edebiyatfatihi.net/
• Makalede düşünce kesin bir sonuca bağlanır. Denemede ise böyle bir zorunluluk yoktur.
• Makalenin üslup ve anlatımı ciddi, kurallı ve ağırbaşlıdır. Denemenin üslubu yazarına göre değişir.
• Makalede söz oyunlarına yer verilmez, açık ve anlaşılır bir anlatımı vardır. Deneme yazarı ise konusuna uygun olarak söz sanatlarına ve anlam oyunlarına yer verebilir. Denemede dilin doğru ve güzel kullanımı çok önemlidir.

Deneme-Fıkra Karşılaştırması

• Makale ve fıkra gazete yazılarıdır.
• Makalenin okuyucuyu inandırma amacı vardır. Fıkrada böyle bir amaç yoktur.
• Makalede düşünceler sağlam ve objektif kanıtlara dayandırılmalıdır, fıkrada ise her türlü kişisel görüşe yer verilebilir.
• Makalenin konuları herkesi ilgilendiren türden seçilir, fıkrada ise genellikle günlük olaylar ve kişisel konular işlenir. Öyle ki gazetelerin belirli köşelerinde her gün aynı adların yazdığı fıkralar yayımlanır. Bunları yazanlar gazetenin çoğu kez kadrolu elemanlarıdır. Aynı durum makale için söz konusu değildir. Belirli alanlar­da uzmanlaşmış kişiler yazar makaleleri.
• Uzmanlıkla ilgili olduğu için makalelerin sözcük örgüsünde o uzmanlık dalına özgü terimler kullanılır. Bu yönden makalelerin anlatımı genellikle fıkra türüne göre daha nesnel, daha bilimseldir.
• Makale fıkraya göre daha geniş kapsamlı ve uzundur. Fıkrada konunun detaylarına giril­mez.
• Makalenin dili ve üslubu ciddidir, fıkra ise samimi sohbet üslubuyla yazılır.

--------------DENEME TÜRÜNE ÖRNEK----------------

KÖRÜ KÖRÜNE İNANMAK

Öyle köylüler biliyorum ki; ayaklarının altını yakmışlar, bir tüfeğin tetiği altında parmaklarının ucunu ezmişler, başlarını cendereye sokup gözlerini kan içinde dışarı fırlatmışlar, yine de ağızlarından söz alamamışlar.

 Birini gözümle gördüm. Öldüğünü sanarak bir çıkıra atmışlardı; boynundaki ip hala duruyordu; bu iple, onu bütün gece bir atın kuyruğuna bağlayıp sürüklermişlerdi. Öldürmek için değil, eziyet etmek için, yüz yerine hançer saplamışlardı. Kendisiyle konuştum; bütün bunlara katlanmış, sonunda da kendini kaybetmiş;  istedikleri sözü söylemektense, bin kez ölmeyi göze almış. Çektiği acılar yanında ölüm hiç kalırdı. Hem de bu adam o semtin en zengin çiftçilerinden biriydi. Nice insanlar kendilerinin olmayan inanışlar için, başkarından aldıkları, ne olduğu doğru dürüt bilmedikleri fikirler için ses çıkarmadan diri diri yanmışlardır.

                                                                                                            Montaigne

ÖLÜM ÜSTÜNE

Madem ki ölümün önüne geçilemez, ne zaman gelirse gelsin. Sokrates'e; "Otuz zalimler seni ölüme mahkum ettiler," denildiği zaman: "Tabiat da onları!" demiş.

Bütün dertlerin bittiği yere gideceğiz diye dertlenmek ne budalalık!

Nasıl doğuşumuz bizim için her şeyin doğuşu olduysa, ölümümüz de herşeyin ölümü olacaktır. Öyle ise, yüz sene daha yaşamıyacağız diye ağlamak, yüz sene evvel yaşamadığımıza ağlamak kadar deliliktir. Ölüm başka bir hayatın kaynağıdır. Bu hayata gelirken de ağladık, eziyet çektik, bu hayata da eski şeklimizden soyunarak girdik.

Başımıza bir defa gelen şey, büyük bir dert sayılmaz. Bir anda olup biten bir şey için bu kadar zaman korku çekmek akıl karı mıdır? Ölüm, uzun ömürle kısa ömür arasındaki farkı kaldırır, çünkü yaşamıyanlar için zamanın uzunu kısası yoktur. Aristo, Hypanis ırmağının suları üstünde bir tek gün yaşıyan küçük hayvanlar bulunduğunu söyler. Bu hayvanlardan, sabahın saat sekizinde ölen genç, akşamın saat beşinde ölen ihtiyar sayılır. Bu kadarcık bir ömrün bahtlısını, bahtsızını hesaplamak hangimizi gülünç etmez? Ama edebiyetin yanında, dağların, şehirlerin, yıldızların, ağaçların, hatta bazı hayvanların ömrü yanında bizim hayatımızın uzunu, kısası da o kadar gülünçtür.

Tabiat bunu böyle istiyor. Bize diyor ki: "Bu dünyaya nasıl geldiyseniz, öylece çıkıp gidin. Ölümden hayata geçerken duymadığımız kaygıyı ve korkuyu, hayattan ölüme geçerken de duymayın. Ölümünüz varlık düzeninin, dünya hayatının, şartlarının biridir. (İnsanlar birbirini yaşatarak yaşarlar ve hayat meşalesini, koşucular gibi, birbirlerine devrederler - Lucretius).

Yaşadığınız her an, hayattan eksilmiş, harcanmış bir andır. Ömrünüzün her günkü işi, ölüm binasını kurmaktır. Hayatın içinde iken ölümün de içindesiniz, çünkü hayattan çıkınca ölümden de çıkmış oluyorsunuz. Yahut şöyle diyelim isterseniz; hayattan sonra ölümdesiniz, ama hayatta iken ölmektesiniz. Ölümün, ölmekte olana ettiği ise, ölmüş olana ettiğinden daha acı, daha derin, daha can yakıcıdır.

Hayattan edeceğiniz kârı ettiyseniz, doya doya yaşadıysanız, güle güle gidin.

"Niçin hayat sofrasından, karnı doymuş bir davetli gibi kalkıp gidemiyorsun? Niçin günlerine, yine sefalet içinde yaşanacak, yine boşuna geçip gidecek daha başka günler katmak istiyorsun? Lucretius."

Hayat kendiliğinden ne iyi ne fenadır, ona iyiliği ve fenalığı katan sizsiniz.

Bir gün yaşadıysanız her şeyi görmüş sayılırsınız. Bir gün bütün günlerin eşidir. Başka bir gündüz, başka bir gece yoktur. Atalarınızın gördüğü, torunlarınızın göreceği hep bu güneş, bu ay, bu yıldızlar, bu düzendir.

Montaigne

DENEME ÖRNEĞİ-3

DOĞRU İLE YALAN 

Nurullah Ataç

Her doğruyu söylemeye gelmezmiş, birtakım doğruları yaymamak, çokluktan, kamudan gizlemek gerekmiş... Peki ama, bir doğruyu söylemek, gizlemek, yayılmasını önlemeğe çalışmak o doğrunun yerinde duran yalanı sürdürmek demektir. Yalanın yalan olduğunu bilerek sürmesine bırakmaya hakkınız var mıdır?... Bu yalanlar kutsalmış, onlara dokunmaya gelmezmiş... Bir şeyin yalan olduğunu anladık mı kutsallığına inanmıyoruz demektir; bunun için “kutsal yalan” sözü bir şeyin hem köşeli hem de yuvarlak, hem katı hem de biçimsiz olduğunu söylemek gibi bir saçmadır. Ama duygularını birer düşünce saymaktan çekinmeyenler böyle saçmalarla kolayca bağdaşabiliyor.

Birtakım doğruların gizlenmesi gerektiğini ileri sürmek eski kibarlık, asillik(aristocratie) –aristokrat– düşüncenin bir kalıntısıdır. Bir yanda büyükler, kibarlar, damarlarında mavi kan akanlar var, onlar doğruları bilirler, onların bilmesinden bir kötülük gelmez; ama küçüklere, kibar olmayanlara, kölelere sakın açmayın!... Öyledir kişioğlu: kendisi için ille birtakım ayrıcalıklar ister. Eski acunun kibarlığı, aristokratlığı yıkıldı ama onun yerine aydınlar türedi...

Bir kişi olarak ilk ödevimiz, yalan olduğunu anladığımız düşüncelerden benzerlerimizi yani bütün kişileri kurtarmaya çalışmaktır. “Ben bunun yalan olduğunu biliyorum, ben buna inanmıyorum, ama kamunun bu bağlar altında kalması, onun anlamaması daha iyi olur.” diyen kimse, öğrendiği anladığı doğrulara layık olmayan kimsedir. İnandığı bir şey yoktur onun: Bir şeyin ne doğru olduğunu düşünür, ne de yalan olduğunu. Ancak kendisini düşünür, büyük görünmek için bir yol arar.

Her doğru söylenebilir, her doğru söylenmelidir, yoksa çevremizi aldatıyoruz, çevremize yalan yayıyoruz demektir.