Ünlü Aşınması Nedir? Nasıl Olur? Örnekler

Ünlü Aşınması: Türkçede iki ünlü harf yan yana gelmediği için bazı kelimeler birleşirken bir ünlü düşer. Buna ünlü aşınması (ünlü birleşmesi) denir. 

Örnekler:

ne+asıl → nasıl

kahve+altı → kahvaltı

pazar+ertesi → pazartesi

cuma+ ertesi → cumartesi

ne+için → niçin

 sütlü+aş →   sütlaç

güllü+aş →  güllaç

EK BİLGİLER:

ÜNLÜ HARFLERLE  İLGİLİ  DİĞER SES BİLGİSİ NOTLARI
Ses Düşmesi (Hece Düşmesi) 

Ünlü Düşmesi: İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecesindeki dar ünlüsünü düşürür. 

Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü düşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir. 

kar(ı)n – ı karnı 

boy(u)n – um 

boynum keş(i)f – i keşfi 

bur(u)n – u burnu

 şeh(i)r – e şehre 

as(ı)l -ı aslı 

buy(u)r – un buyrun 

zih(i)n – im zihnim 

gön(ü)l – üm gönlüm 

Not:İkilemelerde ses düşmesi olayı olmaz. 

burun buruna, omuz omuza, göğüs göğüse şehirden şehire, gönülden gönüle İkinci hecesinde dar ünlü bulunan her sözcükte ve özel adlarda düşme olmaz. 

seçim – e, yapıt – ın, biçim -i, durum – a 

Emir’in arkadaşları ziyarete gelmiş. 

Kitabını Ufuk’a verdim. 

Bazı sözcükler türerken ünlü kaybına uğrar.

 ay(ı)r -ı ayrı

 sıy(ı)r – ıl – mak sıyrılmak 

çev(i)r – il – mek çevrilmek 

kav(u)r – ul – mak kavrulmak 

iler(i) – le – mek ilerlemek

 kok(u) – la – mak koklamak 

oy(u)n – a – mak oynamak

 uy(u) – ku uyku

kav(u)ş-ak–  kavşak

çev(i)re– çevre

der(i)n-ek – dernek

www.edebiyatfatihi.net

İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle “olmak” ve “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulurken dar ünlü düşer. 

sab(ı)r + etmek sabretmek 

kay(ı)t + olmak kaydolmak

 keş(i)f + etmek keşfetmek 

Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında ünlülerin düştüğü görülür.

 kay(ı)n + ana kaynana 

cuma + (e)rtesi cumartesi 

kahv(e) + altı kahvaltı 

n(e) + için niçin

 sütl(ü) + aş sütlaç

Ünlü Türemesi: “-cık, -cik” eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında “a, e, ı, i” ünlülerinin türediği görülür.

az – cık az(ı)cık 

bir – cik bir(i)cik 

genç – cik genc(e)cik 

dar – cık dar(a)cık

Ünlü Daralması: Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük “-yor” eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü “ı, i, u, ü” ye çevirerek daraltır. 

bilm(e) – yor bilm(i)yor

 ist(e) – yor ist(i)yor

 izl(e) – yor izl(i)yor

 sızl(a) – yor sızl(ı)yor 

suçl(a) – yor suçl(u)yor 

gözl(e) – yor gözl(ü)yor

 durm(a) – yor durm(u)yor 

verm(e) – yor verm(i)yor

 Not: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir.

 biliyor, duruyor, geçiyor, bakıyor, atıyor, yanıyor, seziyor, vuruyor, üzüyor, yüzüyor 

Not: Türkçede “ye-, de-, ne” sözcüklerinin bazı kullanımlarında y kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olur. Bunların dışındaki sözcüklerde “y” kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olmaz. 

ye – y – ecek yiyecek 

ye – y – in yiyin 

de – y – ecek diyecek

ne – y – e niye

DOĞRU    -               YANLIŞ 

 ağlayacak                 ağlıyacak 

görmeyecek             görmiyecek 

hatırlayacaksın         hatırlıyacaksın

 inanmayacağım         inanmıyacağım

 yakalayamadık          yakalıyamadık 

anmayacağım               anmıyacağım 

Ulama 

Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere ulanarak (bağlanarak) okunmasıdır. 

Aşağıdaki dizelerde, altı çizili bölümlerde ulama vardır. 

Hep bülbül_öterdi bağımızda, bahçemizde

 Ilık bir sonbahar_akşamında yüreğim_aşkınla dolu 

Bir hayal_için sürdüm_atımı ufuklara 

Yok_artık yaralı kalbimde sevgiden_eser 

Kapından_ağır_ağır geçtim_ey güzel 

Not: Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur.

 Polis, arabaları durdurdu.

 Gençlik, insana her şeyi güzel gösterir.

 Leyla’yı rüyamda gördüm, ağlıyordu.

Ünlü Değişimi ( Ünlü Kalınlaşması )
Ben ve sen zamirlerine yönelme hal eki (-a,-e) eklendiğinde bu zamirlerin ünlülerinin değiştiği görülür..

Örnek:

ben-a > bana
sen-a > sana

Ünlü Çatışması Nedir? Ünlü Çatışması Nasıl Olur? Örnekler

Ünlüyle biten bir sözcük, ünlüyle başlayan başka bir sözcükle birleşik sözcük kurarken ünlülerden biri "y" ünsüzüne dönüşür. Bu ses olayına ünlü çatışması denir.

Örnekler: 

ne ise→ neyse

bu ile→ böyle

şu ile→ şöyle

o ile→  öyle

Ünlü çatışması TDK Sözlük'te ise şöyle tanımlanıyor :
Eklemelerde veya birleştirmelerde iki ünlünün yan yana gelmesi: 

Ne ise > neyse, ne asıl > nasıl vb.