Gezi yazısı türünün Türk edebiyatındaki gelişimi ve önemli temsilcileri hakkında bilgi

GEZİ YAZISI TÜRÜNÜN TARİHSEL GELİŞİMİ
Gezi yazılarının tarihi çok eskidir. Seyahatnameler, yazarların sadece gezip görmek ihti­yacından doğmamıştır. Çeşitli savaşlar, hac ziyareti, görevle başka ülkelere gönderilen memurların yolculukları sebebiyle seyahatnameler yazılmıştır.

Bu günkü tanımına ve niteliğine tam uymasa da çok eski çağlarda gezi türünden sayılabilecek örneklerin bulunduğu bilinmektedir. Eski Yunanistan’dan başlayarak günümüze kadar çeşitli ülkelerden birçok gezgin, elçi, şair ve yazar gezip gördükleri yerleri anlatan eserler meydana getirmişlerdir.

Başka ülkelere yapılan yolculuklarla ilgili ilk gezi yazılarına örnek olmak üzere M.S. 448′de Hun hükümdarı Atilla’ya gönderilen elçilik heyetinde görevli tarihçi Priskosun eseri ile M.S. 568 de Kilikyalı Zemarkhos’un Göktürkler ülkesinde Bizans İmparatorluğu elçisi iken tuttuğu notları gösterebiliriz. İranlı şair ve din adamı Nasır Hüsrev’in hac maksadıyla yaptığı Mekke gezisini ve bu arada Mısır ve Anadolu’nun doğusunda gördüklerini anlatan ‘sefername’ adlı eserini de ilk gezi kitapları arasında sayabiliriz.

TÜRK VE DÜNYA EDEBİYATINDA GEZİ YAZISI
Dünya edebiyatının en önemli seyahatnameleri arasında 13. yüzyılda yayımlanmış Marco Polo’nun Uzak Doğu izlenimlerini içeren Seyahatname’si ve 14. yüzyılda yaşamış Arap gezginİbni Batuta’nın İslâm dünyası gezilerini konu edinen Seyahatname’si yer alır.

Marco Polo, Yakın Doğu ve Orta Asya ülkelerini kapsayan uzun bir yolculuğa çıkmış ve bu yolculuğunda gezip gördüğü yerleri anlatan bir eser yazmıştır. Birçok dile çevrilen bu eser gezi edebiyatının ilk klasik örneklerinden biri sayılır. Arap gezgini İbni Batuta da Anadolu, Harezm, Maveraünnehir ve Horasan’ı dolaşarak oralarda yaşayan Türklerin teknik ve toplumsal özelliklerini anlatan bir kitap yazmıştır.

Türk Edebiyatında ilk seyahatnameler, genellikle başka ülkelerde elçi olarak gönderilen devlet memurlarının gittikleri ülkenin yaşama biçimi, kültürel özellikleri, sosyal ilişkileri, giyim kuşamları, sokakları, şehircilikleri, bürokrasileri ve başka özellikleri hakkında Türk okuyucusu için aktardıkları ilgi çekici bilgilerden oluşmaktadır.

Kimi yazarlar, gittikleri ülkelerden gönderdikleri mektuplarda bulundukları ülke ile ilgili bazı bilgiler de vermişlerdir. Sultanların sefer sırasında konaklar arası mesafeleri gösteren menâzil kitapları, her gün yapılan işleri anlatan rûznâmeler de gezi türüne ilişkin bilgiler içermektedirler.Haydar Çelebi Rûznâmesi buna örnek olarak gösterilebilir. Keçecizade İzzet Molla sürgüne gönderildiği Keşan ve İstanbul’a dönüş izlenimlerini MihnetKeşan (1269) adlı eserinde anlatır.

Ömer Lütfi, Ümit Burnu Seyahatnamesi’nde dört yıl din bilgisi hocası olarak kaldığı Ümit Burnu ve havalisini değişik yönleriyle tanıtır.

Türk edebiyatında gezi türünde eser verenlerin en önemlisi “Seyahatnâme”nin yazarı Evliya Çelebi'dir (1611-1685'ten son­ra). XVIII. yüzyılda Avrupa ile ilişkiler çoğalınca, elçilik göreviyle yabancı ülkelere giden kimseler de, gittikleri yerler üzerine, sefaretname adı verilen eserler yazmışlardır; yapılan görevin sonucunu saraya bildirmek amacıyla yazılan bu eserler de gezi yazısı niteliği göstermektedir; Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi'nin Paris, Ahmet Resmî Efendi'nin Berlin üzerine yazdıkları sefaretnameler bunların en ünlüleridir.

Yeni Türk edebiyatında gezi yazısı türünde eser veren sanatçılar ve eserleri şunlardır:

1. Ahmet Mithat Efendi  : Avrupa'da Bir Cevelan
2. Direktör Ali Bey :  Seyahat Jurnali
3. Cenap Şahabettin :  Afâk-ı Irak” (Suriye ve Irak) Avrupa Mektupları (Avrupa) Hac Yolunda (Hicaz)
4. Ahmet Haşim  : Frankfurt Seyahatnamesi
5. Reşat Nuri Güntekin  :  Anadolu Notları Tuna'dan Batıya 
6. Azra Erhat :  Mavi Yolculuk , Mavi Anadolu
7. Oktay Akbal : Hiroşimalar Olmasın
8. Melih Cevdet Anday . Anadolu ve Sosyalist Ülkelerde
9. Falih Rıfkı Atay : Denizaşırı, Yeni Rusya, Taymis Kıyıları, Tuna Kıyıları, Bizim Akdeniz, Hind, Yolcu Defteri.