9.SINIF DİL VE ANLATIM KELİMEDE ANLAM KONUSU(SAYFA 72-94 ARASI CEVAPLARI)

9.Sınıf Dil ve Anlatım Karizma Eğitim Yayınları

4.Ünite:Kelimede Anlam (Sayfa:72,73,74,75,76)

B. KELİMEDE ANLAM

1. KELİMEDE ANLAM VE KAVRAM

1. “Gözlerinden yaşlar boşalan bir kişinin” bu davranışı kaç farklı şekilde algılanabilir?

1. Sevinçten,  üzüntüden  veya  stresten de olabilir.

2. Yandaki cümlede “iyi, kötü, fena” kelimelerinin tercih edilmesiyle cüm­lenin anlamında ne gibi bir durum ortaya çıkar?

2. Kullanılan kelimeler farklı olsa da cümle içinde anlatılmak istenilen kavram aynıdır. Aynı durum anlatılmak istenmiştir.

3. Türkçedeki “yüksük” kelimesinin Almancada “parmak şapkası” anlamına gelen “fingerhut” şeklinde, “nasır” kelimesinin Almancada “tavuk gözü” anlamına gelen “hühnerauge” şeklinde, “gonca, sivilce ve düğme” kelimelerinin Fransızcada “atmak, kovmak” anlamına gelen “houton” şeklinde olması anlam-varlık ilişkisi hakkın­da neler düşündürür? Sözlü olarak ifade ediniz.

3. Her dil kullandığı kelimeleri kendi dilindeki özellikleriyle ya da kullanılan nesnenin özelliğiyle ilişkilendirir. Mesela biz yumru olduğu için yumurta derken Farsçada içinden kuş çıktığı tahm ü mürg denilmektedir. Bu da kullanılan nesne o dildeki bir anlam  ve varlık ilişkisi kurularak verilir.

İnceleme

1. Metin                                  

SEBİL VE GÜVERCİNLER

1. Okuduğunuz Sebil ve Güvercinler şiirinin bir dil ürünü olarak ortaya çıkmasını sağlayan unsurlar aşağıda gös­terilmiştir. Buna göre bu dil ürününün ortaya çıkmasında kullanılan anlamlı en küçük parça nedir?

1. Dilin anlamlı en küçük parçası sestir. Seslerin heceler, hecelerden kelime, kelimelerden cümle, cümlelerden paragraf, paragraflardan metin, metinlerin bir araya gelmesinden dil oluşur.

2. a. Sebil ve Güvercinler şiirinde geçen kelimeler aşağıda alfabe sırasına göre yazılmıştır. Bu kelimelerin ayrı ayrı taşıdıkları anlam değerleriyleSebil ve Güvercinler şiirinde bir arada kullanıldıkları zaman kazandıkları anlam değerleri arasında fark var mıdır? Tartışınız. Sonuçları sözlü olarak ifade ediniz.

a. Bu kelimeleri tabloda okuduğumuz zaman bir anlam ifade etmez. Sadece bu kelimeler bir araya geldikleri ve düzenli şekilde cümle kurulduğu zaman anlamlı olurlar.

b.  Sebil ve Güvercinler şiirini okurken her kelimeyi (göstergeyi) şiirin bütün anlamından soyutlayarak ele ala­bilir misiniz? Neden? Sözlü olarak ifade ediniz.

b. Soyutlamayız. Çünkü kelimeler içinde bulunduğu bağlamla başka bir anlam ifade edebilirler.

c.  Sebil ve Güvercinler şiirindeki kelimeleri aşağıdaki gibi bir anlam birimi olarak düşünüp bu birimler arasın­daki anlam ilişkisini de dikkate alırsak “döküldü” kelimesinin yerine “indi”, “bembeyaz” kelimesinin yerine “çok beyaz” kelimelerini kullanabilir misiniz? Neden? Ulaştığınız sonuçlardan hareketle anlam birimlerinin rolü ve değeri ile ilgili çıkarımlarda bulununuz.

c. Cümle içinde bu şekilde kullanılabilir. Çünkü dilde kullanılan kavramların tek ismi yoktur. Ceylan,gazal, ahu, maral gibi sözcüklerin hepsi aynı hayvanı nitelerler ve bunları birbirinin yerine kullanabiliriz ama bembeyaz yerine çok beyaz sözcüğünü kullanırsak şiirin ahengini ve ritmini bozmuş oluruz.

3. a. Aşağıdaki şemada ve çizimlerde Sebil ve Güvercinler şiirinde geçen “güvercin” kelimesinin (göstergesinin) zihinde nasıl anlam kazandığı ifade edilmiştir. Buna göre “güvercin” kelimesinin nasıl anlamlandırıldığını belirleyiniz.

a. Bir kelime söylendiğinde onunla ilgili aklıma ilk önce kavram gelir yani gösterilen gelir daha sonra ise ses imgesi olan gösterge gelir ve ikisi bütünleşerek varlığın gösterilen ve göstereni birleşir.

b. Siz de şiirde geçen “çöl, içmek” kelimelerinin nasıl anlamlandırıldığını söyleyiniz.

b.            Ç-Ö-L : Kumlu, susuz ve ıssız geniş arazi, sahra, badiye

İ-Ç-M-E-K: Bir sıvıyı ağza alıp yutmak

4. Yukarıdaki şemada ve çizimlerde “güvercin” kavramı anlamlandırılırken “gösteren” veya “gösterilenden” bir tanesinin kullanılmaması anlamlandırmaya ne gibi bir etki yapar? Tartışınız. Sonucu tahtaya yazınız.

4. Olumsuz şekilde yansır. Çünkü her ikisinin de bir arada kullanılması gerekir. KOL derken herkesin aklına omuz başından parmak ucuna kadar olan bölüm gelirken hemen kendi kolumuzu da işin içine katarız ve değerlendiriz. Özellikle ilk defa duyduğumuz kelimelerde bu gösterge ve gösterilen ilişkisini yapmakta zorlanırız ve başkasından yardım istemek durumunda kalırız.

5.  Sebil ve Güvercinler şiirinde geçen bir varlığın kavramlaştırılma süreci aşağıda gösterilmiştir. Şemada verilen süreci dikkate alarak kavramlaştırmanın nasıl gerçekleştiğini açıklayınız. Sebil ve Güvercinlerşiirinde geçen başka varlıkların ve eylemlerin kavramlaştırılmasına örnekler veriniz.

5. Her varlığın insan aklında yer aldığı ilk anlamı varken bunun yanında o kavramın başka özellikleri de vardır. Kuş sadece uçan bir hayvan değil bunun yanında şemada olduğu başka özellikleri de  vardır. Örnek olarak da BABA kelimesi ile insan zihninde hemen herkesin kendi babası gelirken bu BABA iş yerinde çalışan, cins olarak bir erkek, TC vatandaşı gibi bir çok özelliği de yanında bulundurur. Onun için he kavrama bir isim verilirken onun sadece bir özelliği de birden fazla özelliği vardır.

2. Metin                                  

SEVGİ ÜZERİNE SÖZLER

3. Metin                                              

MERDİVEN

4. Metin                                            

YAN ANLAM

6.  a. Sevgi Üzerine Sözler, Merdiven ve Yan Anlam metinlerinden hangisi imge, hangisi kavram, hangisi terim üzerine kurulmuştur? Tartışınız. Sonuçları sözlü olarak ifade ediniz.

a.            Çok anlamlılık kelimesi terim anlam

                Şiirdeki merdiven hayatı temsil ettiği için imge

                Sevgi sözcüğü ise kavram olarak karşımıza çıkar.

b.  Sanat metinleri imge, ilmî metinler terim, düşünce metinleri ve felsefi metinler kavram üzerine kurulduğu­na göre Sevgi Üzerine Sözler, Merdiven ve Yan Anlam metinlerinin hangi gruba girdiğini belirleyiniz.

b.            Merdiven= İmge

                Sevgi Üzerine Sözler = Düşünce ve felsefi metinler

Yan Anlam= İlmi metinler

c.  Kavram üzerine kurulan metnin diğer metin türlerinden farklılıklarını belirleyiniz.

c. Kavram üzerine kurulan metinlerde kelimeler temel anlamıyla kullanılırken düşünce ve imge metinlerinde temel anlamın dışında kullanılır.

7.  a. Aşağıda eş ve yakın anlamlı kelimeler alt alta yazılmış, daha sonra bu dizideki kelimelerden her biri duru­ma ve bağlama göre cümle içerisinde kullanılmıştır. Buna göre bu kelimelerin hepsini birden, bir cümle içinde kul­lanmak mümkün müdür? Neden? Tartışınız. Sonucu defterinize yazınız.

a. Hepsi cümle içinde kullanılamaz. Cümlenin duruluk (Sözcüğün gereksiz kullanımı ) ilkesine aykırı olur ve anlatım bozukluğu meydana  gelir. Böyle kullanılsa da çok saçma bir cümle olur.

b.  Duruma ve bağlama göre kelime kullanmanın anlam oluşturmadaki önemi ile ilgili çıkarımlarda bulununuz.

b. Kelimelerin birden fazla anlamı vardır ve bunların kullanıldığı cümleye göre yani bağlama göre başka şeyler ifade ederler. Mesela ağız kelimesi kullanıldığı cümleye göre başka anlamlar ifade eder.

Bütün bebekler buldukları şeyleri ağızlarına alırlar.  (Temel)

Sizi yolunda  ağzında otobüsle bekliyorum.  (Yan)

Çuvalın ağzını tutar mısın ?   (Yan )

Düzgün konuş, lütfen ağzını bozma.  (Mecaz)

c. Aşağıdaki şemadan hareketle dilde kelimelerin anlamı oluşturma bakımından ne şekilde gruplandığını ve bu gruplar arasındaki ilişkiyi belirleyiniz.

c. Kelimeler  ya yan yana gelerek bir anlam ifade ederken bir de eş ve yakın anlamlı kelimelerin kendi aralarında bir dizi oluşturması ile oluşur.

8. a. Ahmet Hâşim Merdiven şiirinin ilk dizesinde bulunan “ağır ağır” kelimelerinin yerine yanda verilen kelimelerden birini ya da aynı anda birkaçını kullanabilir mi? Neden? Sözlü olarak ifade ediniz.

a. Hepsi bir cümle birini kullanırsak yeterli olur ama bunlardan birkaçını kullanırsa daha önce de dediğimiz gibi Cümlenin duruluk (Sözcüğün gereksiz kullanımı ) ilkesine aykırı olur ve anlatım bozukluğu meydana  gelir. Böyle kullanılsa da çok saçma bir cümle olur.

b. Ahmet Hâşim’in şiirini yazarken “ağır ağır” kelimelerini seçmesinde bağlamın önemini tartışınız. Ulaştığınız sonuçlardan hareketle kelimelerin anlam oluşturmada birbiriyle ilişkisini belirleyiniz.

b. Ağır ağır sözcüğü için bağlam önemlidir. Kullanıldığı cümleye göre ağır ağır kelimesi bir anlam ifade eder.

1. Etkinlik

Sınıf iki gruba ayrılır. Birinci grup Sevgi Üzerine Sözler metnindeki somut anlamlı, ikinci grup soyut anlamlı kelimeleri bulur. Grup sözcüleri somut ve soyut anlamlı kelimeleri tahtaya yazdıktan sonra bu kelimelerin metinde­ki işlevleri tartışılır. Sonuçlar tahtaya yazılır.

Anlama – Yorumlama

1. Aşağıdaki şemadan hareketle anlamlandırmada gönderge ve gösterge arasındaki ilişkiyi tartışınız. Sonuçları maddeler hâlinde tahtaya yazınız.

1. Kelimelerin zihinde anlam ifade edebilmesi için gönderen ve gönderilenin bir arada kullanılması gerekir. Tek başına zihinde o kavramı yansıtmaz.

2. Aşağıda verilen “kelime-düşünce-simge” kavramları arasındaki ilişkiyi “Kelime; nesne, olay, duygu ve düşüncelerin simgesidir.” düşüncesi etrafında tartışınız. Sonuçları sözlü olarak ifade ediniz.

2.Önce kelime söylenir, insanın zihninde ve düşünce kavram gelir ve daha sonra da o kelime simgesi olan göstergeler ortaya konur.

3. Çevrenizde bulunan bir varlığın anlamlandırılma ve kavramlaştırılma sürecini açıklayınız.

3.

2. Etkinlik

“Baba” kelimesinin aynı ve yakın anlamları alt alta yazılarak cümle içinde kullanılır. Bu cümlelerde kullanılan kelimelerin tercih edilme nedenleri sorulur. Duruma ve bağlama göre kelime kullanmanın anlam oluşturmadaki önemi tartışılır. Sonuçlar deftere yazılır.

Ölçme – Değerlendirme

1.  Aşağıdakilerden hangisi felsefi yazı veya düşünce yazısından alınmış bir cümle olabilir?

A)  “Ahlak” kavramı insanoğlu var olduğu günden beri zihinleri meşgul etmektedir.

B)  Hece ölçüsü daha çok türkülerde kullanılmıştır.

C)  Sonsuz kızıl ufkun derinliğinde sanki kaybolmuştum.

D)  Savaş ve yiğitlik üzerine söylenmiş koşmalara koçaklama denir.

E)  Ne benden kaçan gün ne beni kovalayan gece beni bahtiyar etti.

CEVAP: A

2.  Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere uygun kelimeleri yazınız.

SES dilin anlamlı en küçük birimidir.

KAVRAM felsefi yazıların ve düşünce yazılarının hareket noktasıdır.

SEMBOL anlamlı kelimeler beş duyu organı ile algılanabilirken İMGE anlamlı kelimeler beş du organından herhangi bir tanesi ile algılanamaz.

3. Aşağıdaki cümlelerin karşısına yargılar doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yazınız.

Anlamlandırmada kavram bir yönüyle ses imgesine diğer yönüyle göndergeye bağlıdır. (  D  )

Kelime, gerektiği zaman birbirinden ayrılabilen gösteren ve gösterilenden oluşur. (  Y  )

Var olandan hareketle gerçekleştirilen soyutlamaya kavramlaştırma denir.   ( D )

4. Aşağıdaki altı çizili kelimeleri soyut ve somut anlamlı olmalarına göre eşleştiriniz.

Sesler geliyor derinlerden,   duysanıza!	Somut
Bir ışık göründü uzaklardan.	Somut
Rüyalarımı süsleyen bir sendin.	Soyut
Hasret kaldım, gözlerinin rengine	Soyut

5. “Sözcüğün anlamı onun dil içindeki kullanımıdır.” cümlesinde anlatılmak istenen nedir?

Bu cümleyle sözcüklerin cümlede kullanıldıkları yere göre (bağlama) göre anlam kazandıkları anlatılmaktadır.

9.Sınıf Dil ve Anlatım Karizma Eğitim Yayınları

4.Ünite:Kelimelerin Farklı Anlamda Kullanımı

(Sayfa:77,78,79,80,81,82,83)

Kelimelerin Farklı Anlamda Kullanımı

Hazırlık

1. Yukarıda Karagöz’ün Kanlı Kavak oyunundan bir parça verilmiştir. Karagöz, Hacivat’ın “Sen davul çalmasını bilir misin?” sorusunu neden yanlış anlamıştır?

1. Çalmak kelimesinin kullanıldığı bağlamda düşünmeyip gerçek anlamında değerlendirdiği için yanlış anlaşılmıştır.

2.  “Çal-” fiilini tek başına düşündüğünüzde ilk olarak hangi anlamı aklınıza gelir? “Çal-” fiilini farklı anlamlara gelecek şekilde cümlede kullanınız.

2. Çal-= Başkasının malını gizlice almak, hırsızlık etmek, aşırmak olarak aklımıza gelir.

§  Bir yandan mızıka istiklal havasını çalıyordu.

§  Hafif hafif ıslıklar çalan sesi eski keskinliğini kaybetmiştir.

§  Ekmeğin üzerine yağ çaldı.

§  Geniş alınlı, kırmızıya çalar, kahverengi saçlı, altın dişli tuhaf bir delikanlı gülümsedi.

§  Evin tozunu çalmak gerekir.

3.  “Göz” kelimesinin başlangıçta yalnızca insanın görme organını düşündürürken zamanla “kaynak (su), bölme, ağacın tomurcuklu yeri, nazar” gibi anlamlar yerine de kullanılması, kelimenin anlamı ile ilgili size neyi düşündürür?

3. Kelimenin faklı bağlamlarda çok anlamlı olduğunu gösterir. Her kelime bu kadar çok anlam sahiptir, bazı kelimelerin tek anlamı vardır.

4.  “Kızla delikanlı lale zamanı buluştular.” ve “Kızla delikanlı domates zamanı buluştular.” cüm­lelerinin uyandıracağı duygu değeri arasında nasıl bir fark olduğunu söyleyiniz.

4. Birinde duygusal bir kelime ifade ederken diğeri mizahi ifade sezilmektedir.

1. Metin                                                   

MERDİVEN

1. “Çabuk çabuk çıkıyorum merdivenlerden. Ben çıkarken ağır ağır inenbiriyle karşılaşıyorum.”

Merdiven metninden alınan yukarıdaki cümlelerde altı çizili olan “çıkıyorum” ve “inen” kelimelerinin aklınıza gelen ilk anlamını ve bu cümlelerdeki anlamlarını söyleyiniz.

1.  Çıkmak sözcüğü içeriden dışarıya varmak, gitmek anlamında , inmek fiili  ise yüksekten veya yukarıdan aşağıya doğru gelmek şeklinde insanın aklına gelmektedir ki çıkmak sözcüğünde yürümek anlamında kullanılmışken diğerinde kendi anlamında kullanılmıştır.

2 a. Merdiven metninde geçen “Çabuk çabuk çıkıyorummerdivenlerden.” ve “Ben çıkarken ağır ağır inen biriyle karşılaşıyorum.” cümlelerindeki “çıkıyorum” ve “inen” kelimeleri değiştirilmeden farklı anlama gelecek şekil­de aşağıdaki cümlelerde kullanılmıştır. “Çıkıyorum” ve “inen” kelimelerinin bu kullanımlarda kazandığı yan anlam­ların (Bu cümleler dışında çıkmak kelimesi Türk Dil Kurumunun Türkçe Sözlük’ünde elli altı, inmek kelimesi üç farklı anlamda daha kullanılır.) sözlü ve yazılı iletişimde ne gibi etkileri olabilir? Tartışınız. Sonuçları maddeler hâlinde tahtaya yazınız.

a. Bu kadar çeşitli olması kelimelerin taşıdığı anlam zenginliği ile ifade edilir. Yazılı ve sözlü iletişimde zaman zaman yanlış anlaşılmalara neden olsa da kullanıldığı bağlamlar çok iyi bilindiği zaman dilimizin zenginliği kullanılmış olur.

b.  Türkçede “çık-” kelimesi elli yedi değil de sadece bir anlama gelecek şekilde kullanılsaydı yazılı ve sözlü anlatımda nasıl bir durum ortaya çıkardı? Sözlü olarak ifade ediniz.

b. Tek anlamlı olsaydı yanlış anlaşılmalar olmazdı ve herkes o kelimeyi sadece bir bağlamda kullanacağı için sıkıntı olmazdı.

c.  Gündelik hayatta “çık-” fiilinin bütün bu yan anlamlarını herkesin kullandığı söylenebilir mi? Buna göre konuşan ve dinleyenin durumu, dil seviyesi, eğitimi, kültürel birikimi ile yan anlam arasında nasıl bir ilişki kurulabilir?

c. Yan anlamları herkes kullanamaz. Dilimizde bu zenginlikleri ancak bilgili, kültürlü ve okuyan insanlar kullanabilir.

3. a. 2. soruda verilen “çıkıyorum” ve “inen” kelimelerinin anlamlarıyla bu kelimelerin temel anlamları arasın­da nasıl bir ilişki olduğunu söyleyiniz.

a.

b. Aşağıdaki şemadan hareketle yan anlamı açıklayarak yan anlamın temel anlamla ilişkisini belirleyiniz.

b. Yan anlam gerçek anlama işlev ve biçim akımından  benzerliği ifade eder.

4. Aşağıdaki çizimlerde gösterilen farklı kullanım alanlarına baktığımızda “çıkmak” kelimesinin kazandığı anlamları nasıl değerlendirebiliriz? Sözlü olarak ifade ediniz.

4. Yukarıda da dediğimiz gibi yan anlam gerçek (ilk-temel) anlama işlev ve biçim akımından  benzerliği ifade eder.

2. Metin                                              

MANEVRA

5. a. Manevra metninden alınan aşağıdaki cümlelerde bir kelimenin temel anlamı dışında kazandığı yan anlam ve mecaz anlam gösterilmiştir. Buradan hareketle mecaz anlamla ilgili neler söylenebilir?

a. Sözcüğün temel anlamıyla doğrudan örtüşmeyen, yani gerçek anlamından koparak cümle içinde kazandığı  yeni anlamdır.

b. Siz de “çök-” fiilini bu cümledeki anlamından farklı anlam değeriyle mecaz anlamda kullanınız.

b. Geceleri bazen öyle bir sessizlik çöküyor ki muharebenin bu yerlerde olduğuna insanın inanamayacağı geliyor

6. Manevra adlı metinden alınan aşağıdaki cümlede altı çizili olan “patlayacak” kelimesinin nasıl bir anlam ilişkisi ile mecaz yapıldığı gösterilmiştir. İstiare (eğretileme) de denen bu anlam ilişkisi ile yapılan mecazı açıklayarak Manevra metninden istiareye örnekler bulunuz.

6. Benzetme amacı güdülmeden yeni anlam değeri taşımasıyla oluşturulmuştur. Homurdanmak sözü rüzgarın esmesi olarak mecazi ifade edilmiştir.

7. Aşağıdaki cümlede, altı çizili “Ağları kesin!” ifadesinde mecazı mürselin (ad aktarması) nasıl oluştuğu göster­ilmiştir. Buradan hareketle mecazı mürsele Manevraadlı metinden başka örnekler bulunuz.

7. Aralarında bir benzerlik olmaksızın, bir varlığın adının değişik ilgiler kurarak başka bir varlığın adının yerine kullanılmasıdır. Bir varlığın adının başka bir varlığın adını çağrıştırması da diyebiliriz.

8. “Susan deniz fırtınayı bekliyordu.”

Manevra metninden alınan bu cümlede, altı çizili “susan” kelimesindeki mecaz aşağıda gösterilmiştir. Teşhis (kişileştirme) de denen bu tür mecazlara Manevra metninden örnekler veriniz.

8.            Deniz homurdanmaz, insan homurdanır.

                Yelken makaraları hırıldadı derken makara hırıldamaz, insan hırıldar.

9. Manevrametninde geçen “keşişleme, arma, alabanda” kelimelerini günlük hayatta kullanıyor musunuz? Hangi meslek grubu özellikle bu kelimeleri kullanıyor olabilir? Buradan hareketle “keşişleme, arma, alabanda” kelimeleri ile ilgili neler söylenebilir?

9. Bilim, sanat, meslek, spor dallarıyla ilgili kavramları  karşılayan sözcükler  terim anlamlıdır. Dolayısıyla buradaki sözcükler terim anlamlıdır.

10. Yukarıda tespit ettiğiniz terim anlamlı kelimeleri farklı cümlelerde kullanınız. Bu cümlelerde terim anlamlı kelimelerin anlamları, yan anlam ve mecaz anlamlı kelimeler gibi ilk anlamından uzaklaşıp değişmiş midir? Sözlü olarak ifade ediniz.

10. Terim anlamlı sözcüklerden kimileri temel anlamlarıyla  kimileriyse yan anlamlarıyla terimdir.

1. Etkinlik

Öğrenciler kendi ilgi alanlarıyla ilgili terimleri ve bu terimlerin ne anlama geldiğini söylerler.

11. a. Cevat Şakir KABAAĞAÇLI’nın Manevra hikâyesini yazarken kullandığı bazı kelime ve kelime grupları aşağıda verilmiştir. Bu kelimeler sizde nasıl bir etki bırakmaktadır?

a. Cevabı size kalmış.

b.  Siz, Manevra hikâyesinde “fırtınasız, pırıl pırıl, cıvıl cıvıl bir havada yapılan avlanmayı” anlatsaydınız Cevat Şakir KABAAĞAÇLI’nın tercih ettiği kelimeleri mi tercih ederdiniz?

b. Cevabı size kalmış.

c.  Sizin tercih ettiğiniz kelimeler okuyucuda nasıl bir etki bırakırdı?

c. Cevabı size kalmış.

ç. Ulaştığınız sonuçlardan hareketle bir kelimenin duygu değeri ile ilgili neler söylenebilir?

ç. Cevabı size kalmış.

12.a.   Manevra   metninde   geçen   “fırtına”   kelimesinin çağrıştırdığı kelimeler yanda gösterilmiştir. “Fırtına” kelimesi  sizin için başka neleri çağrıştırır? Buradan hareketle bir keli­menin çağrışım değeriyle ilgili neler söylenebilir?

a. Çağrışım değeri her insanda farklıdır. Çünkü o kelimeyle ilgili insanın yaşadıkları, tecrübeleri, geçmişi gibi şeyler önemlidir. Fırtına

b. Manevra metninde geçen “deniz, balık, kırmızı” kelimelerinin çağrışım değerlerini söyleyiniz.

b.            Deniz=Yüzmek

Balık=Ekmek=Eminönü

Kırmızı=Kan

13.a. Aşağıdaki cümlede geçen “kırmızı” kelimesi gerçek anlamının dışında kullanılmıştır. “Kırmızı” kelimesinin bu şekilde farklı anlam kazanmasında diğer kelimelerin bir etkisi var mıdır? Neden? Sözlü olarak ifade ediniz. Kırmızı fırtına yelkeni kaldırdı mıydı, acı deryada ölüm kalım savaşına girişiliyor demekti.

a. Burada kırmızı; ölüm olarak karşımıza çıkmaktadır. Kelimelerin  kullanımında diğer kelimeler önemlidir. Burada “acı derya ölüm kalım “ ifadesi olunca ölümü çağrıştırmaktadır.

b. Siz de “kırmızı” kelimesini farklı anlamlara gelecek şekilde kullanarak bu kelimenin zihinde oluşturduğu kavramları tartışınız. Sonuçları tahtaya yazınız.

b.

Anlama – Yorumlama

1. a. Köşe şiirinde geçen altı çizili kelimelerin anlam özelliklerini (temel, yan, mecaz anlam) belirleyiniz.

a.           

b. Köşe şiirinde geçen “gül, ceylan, bulut” kelimelerinin çağrışım ve duygu değerini tartışarak belirleyiniz.

b.            Gül=Peygamber

                Ceylan=Sevgili

                Bulut= Yağmur

2. Etkinlik

Temel anlamı “üzerinde, elinde veya yakınında olan bir şeyi birisine eriştirmek, iletmek” olan “vermek” kelime si aşağıdaki anlamlarıyla cümle içinde kullanılır. Bu anlamların temel anlamla ilişkisi tartışılır. Ulaşılan sonuçla sözlü olarak ifade edilir.

2. Aşağıda ve arka sayfada verilen şiirlerdeki altı çizili kelimelerin anlam çeşidini belirleyerek tahtaya yazınız.

2.

3. “Anlam çeşitleri” bölümünde okuduğunuz metinlerden yan, mecaz, terim anlamlı ve duygu, çağrışım değeri taşıyan kelimelere örnekler bulunuz.

3. Yukarıda cevapları verilmiş olan sözcükleri tekrar kullanabilirsiniz.

Ölçme – Değerlendirme

1.  Aşağıdaki cümlelerde altı çizili kelimelerden hangisi gerçek anlamında kullanılmıştır?

A) Anahtarı çekmecenin ikinci gözüne koymuş.

B) İnce bir espiriyle bu işi geçiştirdi.

C) Acı günler yaşadığını biliyorum.

D) Sıkıntıdan bunalmış, patlamıştık.

E) Oranın iklimine has bodur ağaçlar vardı.

CEVAP:E

2.            I. Senin bu pişkinliğin başımızı ağrıtıyor.

II. Sınava yetişemediği için sınıfta kaldı.

III.  Son yenilgiyle takımın cesareti iyice kırılmıştı.

IV.  Kirli çamaşırları makineye attı.

Yukarıdaki cümlelerin hangilerinde altı çizili sözcükler gerçek anlamı dışında (mecaz anlamıyla) kullanılmıştır?

A) I ve II                       B) I ve III                           C) II ve III                           D) II veIV                       E) III ve IV

CEVAP:B

3.  Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere uygun kelimeleri yazınız.

Bir sözün gerçek anlamından tümüyle sıyrılıp bir başka anlamda kullanılan hâline MECAZ ANLAM denir.

Kelimelerin benzetme yapmak amacıyla gerçek manasını düşündürmeyecek şekilde kullanılmasına İSTİARE (EĞRETİLEME) denir.

İnsan dışındaki varlıklara insan kişiliği vermeye TEŞHİS (KİŞİLEŞTİRME) denir.

Kelimelerin benzetme amacı güdülmeden başka bir kelime yerine kullanılmasına MECAZI MÜRSEL denir.

4. Aşağıdaki altı çizili kelimeleri anlam özellikleri ile eşleştiriniz.

Son şarkıyı çok etkileyici okumuştu.	Yan anlamlı
Önündeki kitabı dikkatlice okuyordu.	Temel anlamlı
Sözlerinden pişman olduğunu gözlerindenokumuştum.	Mecaz anlamlı

5.  Aşağıdaki cümlelerin karşısına yargılar doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yazınız.

Bir bilim, sanat, meslek dalıyla veya bir konu ile ilgili özel ve belirli bir kavramı karşılayan kelime, terim anlamlı kelimedir. (  D  )

Kelimelerin anlamı, kullanıldıkları cümlelere göre değişir. (   D )

Bir kelimenin farklı anlamlarda kullanılmasında tarihsel, toplumsal gelişmeler ve bireysel özellikler etkili değildir. (  Y  )

6. Yan anlam ve mecaz anlamın birbirinden farkı nedir? Sözlü olarak ifade ediniz.

6. Yan anlam, temel anlama biçimsel ve işlevsel bakımdan bir benzerlik ilgisi kurulabilirken mecaz anlamda benzetme ilgisi yoktur.

9.Sınıf Dil ve Anlatım Karizma Eğitim Yayınları

4.Ünite:Anlam İlişkilerine Göre Kelimeler (Sayfa:84,85,86,87,88,89,90,91)

b. Anlam İlişkilerine Göre Kelimeler

Hazırlık

1. “Bu havadisle ilgili gazeteye uzun uzadıya ve tenkidî bir yazı yazdım.” cümlesini aynı anlama gelecek şekilde farklı kelimelerle söyleyebilir miyiz? Sözlü olarak ifade ediniz.

1. Bu cümlede havadis yerine olay, uzun uzadıya yerine ayrıntılı tenkidi yerine eleştirel diye yazabiliriz.Dolayısyla cümle başka kelimeler söylenebilir.

2.  “Kara kalem çalışmış.”, “Onunki kara sevdaymış.”, “Kara haber tez duyulurmuş.” cümlelerinde geçen “kara” kelimeleri yerine “siyah” kelimesini kullanabilir misiniz? Neden? Defterinize yazınız.

2. Kullanılamaz. Çünkü bir kelimeyle eş anlama gelen  sözcükler her cümle içinde kullanılamaz.

3. “Çok saldırgan, agresif bir insandı.” cümlesinde geçen “agresif” kelimesi saldırgan, yırtıcı, sinirli anlamında kullanılmıştır. Bu tür yabancı kökenli kelimelerin dilimizde kullanılış nedenleri neler olabilir? Tartışınız. Sonuçları maddeler hâlinde tahtaya yazınız.

3. Dilimize zaman içerisinde girmişler ve yaygınlaşmışlar. Oysa ki dilimizde Türkçe karşılığı bulunan kelimeleri tercih etmemeliyiz. Hele her ikisinin cümle içinde kullanılması Sözcüğün gereksiz kullanımından dolayı anlatım bozukluğuna yol açar.

4. Aşağıdaki cümlelerde “boğaz” kelimesini anlam açıklığı yönüyle tartışınız. Sonuçları sözlü olarak ifade ediniz.

4. İki cümlede de kullanılan boğaz kelimesi aynı anlama gelen ifadeler değildir.

İnceleme

1. Metin

YAĞMUR

1. Yağmur metninde geçen “Genç muallim, henüz mektebinden dönmüştü.” cümlesini;

a.  “Genç öğretmen, henüz okulundan dönmüştü.” şeklinde söylediğinizde cümlenin anlamında herhangi bir değişiklik olup olmayacağını tespit ediniz.

a. “Genç öğretmen, henüz okulundan dönmüştü.” olarak kullanılmasında herhangi bir değişiklik olmaz.

b.  Ulaştığınız sonuçtan ve aşağıdaki şekilden de yararlanarak “muallim” ile “öğretmen”, “mektep” ile “okul” kelimeleri arasında nasıl bir ilişki olduğunu söyleyerek bu tür kelimelerin genel özellikleri ile ilgili çıkarımda bulununuz.

b. Bu kelimeler kendi arasında eş anlamlı kelimeler ve temel anlamlı olarak kullanıldıklarında bu iki kelime birbirinin yerine kullanılır.

2. Eş anlamlı kelimelerin genel özelliklerinden hareketle Yağmurmetninde geçen kelimelerin eş anlamlı olanlarını tespit ederek aşağıda verilen tablodaki gibi tahtaya yazınız.

2.            talebe – öğrenci

                Müjde – muştu

                Muharabe – savaş

                Musibet – felaket

                İnkılap – reform …. gibi

3. Araştırma sonuçlarına göre dilde ve Türk dilinde eş anlamlı kelimelerin bulunma nedenlerini tartışınız. Ulaştığınız sonuçları tahtaya yazınız.

3. Eş anlamlı kelimelerde genelde kelimenin biri yabancı dillerden dilimize geçmiştir. Mesela muallim Arapça iken öğretmen Türkçe bir kelimedir. Dilimizde bu kadar çok olmasını nedeni de Türkçe tarihi gelişimi içerisinde Arapça, Farsça ve Fransızca gibi dillerden oldukça etkilenmiş ve bunlardan kelime almıştır.

2. Metin        

TOPRAK

3. Metin     

AŞKIN BENİ ELDEN ELE GEZDİRDİ

4. Toprak şiirinde geçen “bit-, tüken-” kelimeleri ile Yağmur metninde geçen “okul, mektep” kelimelerinin anlam ilişkileri aşağıda gösterilmiştir. Buna göre eş anlamlılık ile yakın anlamlılık arasında nasıl bir fark olduğunu söyleyiniz.

4. Yakın anlamlı kelimeler yazılışı ve okunuşu farklı olan, anlamdaş gibi göründüğü hâlde birbirinin yerini tamamen tutamayan, yani aralarında anlam ayrıntısı bulunan kelimelerdir. Bunlar çoğunlukla Türkçe kelimelerdir.

5.  Yakın anlamlı kelimelerin anlam özelliklerini dikkate alarak Toprakve Aşkın Beni Elden Ele Gezdirdi şiir­lerinde geçen “büyü-, çılgın, ruh, arzu, gezdir-, eş, can, aş, tüken-” kelimelerinin yakın anlamlılarını söyleyerek cümle içinde kullanınız. Bu kelimelerin neden her zaman birbiri yerine kullanılmadığını belirtiniz.

5. büyü-,yerine  olgunlaşmak

çılgın, yerine aşırı

ruh,  yerine tin

arzu, yerine heves

gezdir-,yerine dolaştır-

 eş,  yerine dost

6.  Yağmur metninde tespit ettiğiniz eş anlamlı kelimeler Arapça ve Farsça kelimelerdir. Tanzimat’tan sonra Fransızcadan, günümüzde ise daha çok İngilizceden aldığımız kelimeleri, dilimizde var olan bir kelimenin yerine kullanmaktayız. Buna göre kültürler arası etkileşimle eş anlamlılık arasında bir ilişki kurulabilir mi? Tartışınız. Sonuçları sözlü olarak ifade ediniz.

6. Genelde kurulabilir. Daha önce de söylediğimiz gibi dilimizde olan kelimelerin aynısını diğer dillerden almamalıyız ama maalesef tarih boyunca yukarıda sayılan üç dilden ve günümüzde İngilizce’den sürekli kelime almışız ve bunların eş anlamlısı da dilimizde mevcuttur.

7.  a. Aşağıda Yağmur metninden alınan cümlelerin eş/yakın anlamlıları yazılmıştır. Bu cümlelerin eş/yakın anlamlı olmasında eş/yakın anlamlı kelimelerin işlevi nedir? Tartışınız. Sonuçları defterinize yazınız.

a. Eş anlamlı kelimeler birbirinin yerine kullanılabilir ve cümlenin anlamında bozulma olmazken  yakın anlamlı kelimeler birbirinin yerine kullanılmamakta ve cümlenin anlamında bozulma olmaktadır.

b. Siz de Yağmur, Toprak ve Aşkın Beni Elden Ele Gezdirdi metinlerinde geçen cümlelerden birkaçının eş anlamlısını söyleyiniz.

b.            Lahza-An

                Nasip-Kısmet

                Arzu – İstek

                Aş-Yemek gibi

8. a. Toprak ve Aşkın Beni Elden Ele Gezdirdi şiirlerinde ve Yağmurmetninde tespit ettiğiniz eş ve yakın anlam­lı kelimelerden hareketle şair ve yazarların neden bu kelimelere başvurmuş olabileceğini tartışınız. Sonuçları sözlü olarak ifade ediniz.

a. Şair ve yazarlar bunlara estetik açıdan ya da vezin (ölçü) gereği kullanırlar.

b. Âşık Veysel’in “Beni candan usandırdı bezdirdi.” dizesinde “usandır-” ve “bezdir-” kelimelerinden bir tanesini cümleden attığınızda ifadede nasıl durum ortaya çıkar?

b. Anlamlı pekiştiriyordu ama birini kaldırınca aynı etkiyi yaratmaz.

4. Metin

DÖNDÜ DÖNMEDİ

9.  Döndü Dönmedi şiirinde geçen “dön-“ fiilinin anlamlarını bulunuz. “Dön-“ fiili sizce bu kadar çok farklı anlamı nasıl kazanmış olabilir? Tartışınız. Sonuçları sözlü olarak ifade ediniz.

9. Dön- fiili burada anlam genişlemesi yani yan anlam kurarak birden fazla anlam kazanmış bulunuyor.Daha önceki konuda da söylendiği gibi  bir sözcüğün bir tane temel anlamı varken birden fazla yan anlamı vardır ve bu da anlam genişlemesi yoluyla olur.

10.  Döndü Dönmedi şiirinde temel anlamdan uzaklaşarak çok anlamlı şekilde kullanılan kelimelerden birkaç tanesini defterinize yazınız.

10.

5. Metin

KOŞMA

11. Koşmada geçen;

a.  “Sürmeli” kelimelerinin anlamlarını söyleyiniz.

a.            Sürme: Kirpik diplerine sürülen siyah boya, sürme

Sürme: Sürmek işi

b. “Sürmeli” kelimelerini metinden çıkarıp tek başına ele aldığımızda kelimelerin anlamlarında bir farklılık söz konusu olup olmadığını söyleyiniz.

b. Cümleden çıkarıp tek başına düşündüğümüzde yukarıdaki anlamlardan hangisinin kastedildiği anlamakta zorluk çekeriz. Dolayısıyla hangi anlamda kullanıldıkları cümlede belli olur.

6. Metin                                             

ÇANAKKALE

12. Koşmada geçen “sürme” kelimesinin kullanılışıyla Çanakkaleşiirindeki “yüz” kelimesinin kullanılışı arasın­da nasıl bir ilişki kurulabilir? Buradan ve aşağıdaki gösterge şemasından hareketle eş sesli kelimelerin özellikleri ile ilgili çıkarımlarda bulununuz.

12. Eş sesli kelimelerdir. Yazılışı ve okunuşu aynı olduğu hâlde anlamları farklı olan kelimelerdir.

13. Siz de“yüz” kelimesinin karşıladığı başka anlamlardan (eş sesli) örnekler veriniz.

13.          Yüz=Yorgana ve yastığa geçirilen kılıf

                Yüz=Yüzmek fiili(Deriyi yüzmek)

Yüz=Yüzmek fiili(Suda yüzmek)

                Yüz= Bir yapının dışa bakan düşey yüzeylerinin her biri… gibi

14. Koşmadaki eş sesli kelimelerin ifadeye ne gibi etkileri olmuştur? Sözlü olarak ifade ediniz.

14. Koşmadaki eş sesli kelimeler şiire bir zenginlik katmış ve daha etkili olmasına vesile olmuşlardır.

7. Metin    

YURDUM

8. Metin

GÖNÜL GURBET ELE ÇIKMA

15.  Yurdum ve Gönül Gurbet Ele Çıkma şiirlerinde anlam yönünden birbirinin karşıtı olan kelimeleri tespit edi­niz.

15.          İlk – Son  

Çorak- Verimli

Ağlamak-Gülmek

Çıkma-İnme

Gelme-Gitme

Acı- Tatlı

 gibi sözcüklerde vardır.

16.  Gönül Gurbet Ele Çıkma şiirinde geçen “Ya gelinir ya gelinmez” ifadesi ile “Kimi tatlı kimi acı” ifadesini karşılaştırarak bir kelimenin olumsuz anlamıyla zıt anlamı arasındaki farkı belirleyiniz. Gönül Gurbet Ele Çıkma şiirinde geçen diğer olumsuz anlamlı kelimeleri bulunuz.

16. Gelinir ve gelinmez kelimeleri birbirinin zıttı değildir. Çünkü aynı eylemdir. Ama acı ve tatlı sözcükleri zıt anlamlıdır ve çünkü kavramlar farklıdır.

17. Yurdum şiirinde şair “ağla-“ ve “gül-“ kelimelerini neden birlikte kullanmış olabilir? Tartışınız. Sonuçları sözlü olarak ifade ediniz.

17. Şiirlerde zıt anlamlı kelimelerin bir arada kullanılmasıyla tezat sanatı ortaya çıkar ve bu şiirin etkisini daha arttırır.

18. Aşağıdaki tabloya göre eş anlamlılık, yakın anlamlılık, eş seslilik, çok anlamlılık ve zıt anlamlılığı tanımlayınız.

18. Eş anlamlı  kelimeler birbiriyle aynı anlamda olan kelimelerdir. Yakın anlamlı kelimeler de aralarında benzerlik olan ama her zaman birbirinin yerine kullanılamayan kelimelerdir. Eş sesli anlamları da göstergeleri de farklı olan kelimelerdir. Çok anlamlı kelimeler aralarında sadece işlev ve biçim bakımından benzerlik olan kelimelerdir. Temel anlamın yan anlam kazanmasıdır. Zıt anlamlı ise anlamca birbiriyle zıt ilişki kurulan sözcüklerdir.

1. Etkinlik

Sınıf iki gruba ayrılır. Grup sözcüleri seçilir. Devlet Ana romanından alınan aşağıdaki metinde birinci grup eş anlamlı, zıt anlamlı kelimeleri; ikinci grup eş sesli ve yakın anlamlı kelimeleri tespit eder. Tespit edilen kelimeler grup sözcüleri tarafından tahtaya yazılır. Eş anlamlı, zıt anlamlı, eş sesli ve yakın anlamlı kelimelerin metindeki işle­vi ve metne kazandırdıkları tartışılır. Ulaşılan sonuçlar tahtaya yazılır.

Anlama – Yorumlama

1.“İvo Andriç, Drina Köprüsü’nde, bir Batılı olarak Osmanlı İmparatorluğu’na Batı’nın bakışını değil, Osmanlı halkından bir parça olarak ona bir nevi kendi iç bakışını, kendine bakışını betonarmeleştirmektedir.”

Sezai KARAKOÇ

Yukarıdaki cümleyi aynı anlama gelecek şekilde farklı kelimelerle ifade ediniz. Buradan hareketle kelimedeki eş anlamlılıkla cümledeki eş anlamlılık arasında nasıl bir ilişki kurulabilir? Tartışınız. Sonucu sözlü olarak ifade ediniz.

1. Cümlede eş anlamlılık ile sözcükte eş anlamlılık aynı şey değildir. Bazı kelimelerin eş anlamlısını bulabilirsiniz ama onu her zaman birbirinin yerine kullanamazsınız.

2.Yukarıda altı çizili kelimelerin anlam yönüyle dörtlüğe katkısını ifade ediniz. “Güzel”, “tükenmez” kelimeleri kelime boyutunda incelendiğinde bizi tek başlarına eş anlamlılık ve zıt anlamlılıkla ilgili bir sonuca götürebilir mi? Buradan hareketle genel olarak eş anlamlılık ve zıt anlamlılığın anlam boyutuyla ilgili neler söylenebilir?

2. Tek başlarına bir sonuca götürmez. Eş anlamlılık ve zıt anlamlılık bağlamlarına göre bir değer ifade ederler.

3.             “Yar yüreğim yar gör ki neler var

Bu halk içinde bize güler var”

YUNUS EMRE

Yunus Emre’nin yukarıdaki beytinde geçen “Yar yüreğim yar.” ifadesinin aşağıda verilen anlam çeşitliliğini yorumlayınız.

(Yâr: Sevgili; Yar: “Yarmak, parçalamak” fiilinin ikinci tekil şahsı; Yar: Uçurum)

3. Yukarıdaki kelimeleri eş anlamlı, zıt anlamlı, sesteş olanlarının bir arada kullanılmasıyla çıkan bir sonuçtur ki bir cümlede bu kadar anlam yoğunluğu ve zenginliği olması dilin zenginliğini gösterir.

4. Aşağıda eş seslilik, eş anlamlılık, çok anlamlılık, zıt anlamlılık ve yakın anlamlılıkta anlam-gösterge ilişkisi şemalaştırılmıştır. Bu şemayı eş seslilik, eş anlamlılık, çok anlamlılık, zıt anlamlılık ve yakın anlamlılıkla ilgili bilgi­lerinizden hareketle yorumlayınız.

4. Eş sesli de gösterge bir taneyken anlamları çok fazla olabilir. Eş anlamlı da gösterge iki tane ama anlam bir tane olur.

Zıt anlamlıda gösterge iki tane anlam da iki ve birbirine ters anlamlardır. Çok anlamlı da ise gösterge bir taneyken temel anlamın yanında birden fazla temel anlama uyan benzeyen anlam bulunur. Yakın anlamlı da ise gösterge iki tane ama anlamları zaman zaman birbirinin yerini tutar.

5. Aşağıdaki “yüz” kelimesinin anlam özelliklerini inceleyerek eş sesliliğin mecaz anlam üzerine mi yoksa temel anlam üzerine mi kurulduğunu tartışınız. Sonucu sözlü olarak ifade ediniz.

Bu yüz tanıdık geliyor.               Yüz milletle görüştün.               Adamda yüzyok ki utansın!

(Surat)                                          (Sayı)                                                             (Utanma)

5.            Bu yüz tanıdık geliyor.        (Temel Anlam)      

Yüz milletle görüştün.         (Temel Anlam)         

Adamda yüz yok ki utansın! (Mecaz Anlam)

2. Etkinlik

Yandaki koşmayı ezgiyle okuyunuz. Koşmada kullanılan kelimelerin anlam ve ses özelliklerinin okuyuşa ve anlama katkısını tartışınız. Ulaştığınız sonuçları maddeler hâlinde tahtaya yazınız.

Ölçme – Değerlendirme

1.   “Kalbe giden damarlardan birinde bir daralma görülmektedir.”cümlesinde “daralma” yerine aşağıdakilerden hangisi getirilirse cümle eskisine göre karşıt bir anlam kazanır?

A) Gevşeme

B) Genişleme

C) Büyüme

D) Sıkışma

E) Uzama

CEVAP: D

2.  Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere uygun kelimeleri yazınız.

Yazılış ve okunuşları farklı, anlamları aynı sözcüklere SESTEŞ sözcükler denir.

Anlam yönünden birbirine ters düşen, birbiriyle çelişen sözcüklere ZITANLAMLI sözcükler denir.

3. Aşağıdaki altı çizili kelimeleri anlam ilişkilerine göre eşleştiriniz.

Ak akçe kara gün içindir.	Zıt anlamlı
Doğru dürüst işlerle uğraşmalısın.	Yakın anlamlı
Dönülmez akşamın   ufkundayız, vakit çok geç. Bu son fasıldır ey ömrüm artık nasıl   geçersen geç.	Eş sesli
Kardeşini göndermiş,   annesini yollamış ama ikna edememişti.	Eş anlamlı

4. Aşağıdaki cümlelerin karşısına yargılar doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yazınız.

Yakın anlamlı sözcükler, eş anlamlı gibi görünse de bu sözcüklerin anlamları farklıdır. ( D )

Sesteş kelimelerde anlam farklılığı olduğu gibi bu kelimeler birbirinin mecazıdır.( Y  )

Çok anlamlılık, bir kelimenin birçok anlama gelmesi, değişik kullanımlarının olması, yani tek ve aynı gösterenin birçok gösterilen için kullanılmasıdır. ( D )

5.  Eş anlamlı kelimelerin dilde olmasının sebepleri nelerdir?

5. Dile yabancı dillerden giren kelimelerin olmasıdır.

6.  Dil kelimesi için aşağıda yapılan tanımlardan hangisi “çok anlamlılık” dışında değerlendirilir?

A) Ağzın içindeki organ

B) Kilit vb. araçlardaki yassı, hareketli bölüm

C) Konuşma yeteneği

D) Denize uzanan kara parçası

E) Farsça gönül kelimesinin karşılığı

CEVAP:D

9.Sınıf Dil ve Anlatım Karizma Eğitim Yayınları

4.Ünite:Kelimelerde Anlam Değişmeleri (Sayfa:92,93,94)

c. Kelimelerde Anlam Değişmeleri

Hazırlık

1. Türkçenin en eski metinlerinde “ülke, memleket” anlamında kullanılan “il” kelimesinin günümüzde “vilayet” kelimesinin yerine kullanılması dilin hangi özelliği ile ifade edilebilir? Tartışınız. Sonucu sözlü olarak ifade ediniz.

1. Dilin sürekli değişebilirliğini gösterir. Türkçe bir kelime doğar, sıklıkla kullanılmaya başlar ve zaman içerisinde de unutularak kaybolur.

2. Aşağıdaki bilgilere göre “araba” ve “kalem” dil göstergeleri karşıladıkları varlıklarla ilgili nasıl bir değişim göstermiştir? Tartışınız. Sonuçları defterinize yazınız.

2. Dil göstergeleri aynı kalsa da zaman içerisinde o göstergeleri karşılayan nesneler çağa ve topluma göre değişir. Bu değişimde esas olan şey zamanının farklı olmasıdır.

İnceleme

1. Metin                                    

BİLGE KAĞAN ABİDESİ

Doğu Yüzü

1. Orhun Abideleri’nden alınan metinde ve Yunus Emre ile Faruk Nafiz ÇAMLIBEL’in şiirlerinde geçen “tün/dün” kelimesinin anlamındaki değişiklikler dikkate alındığında bir dilde kelimelerin anlamlarının zaman içinde alabileceği durum ile ilgili neler söylenebilir?

1. Dilde kullanılan kelimeler yüzyıllardır aynı kullanılacak diye bir kaide yoktur. Bu değişim dilin olağan  yapısı içinde olabilen bir şeydir. Bazen sözcüklerdeki sesler değişir , bazen sözcüklerin anlamında değişim olur.

2. a. “Yemiş” ve “yıldız” kelimelerinin zaman içinde karşıladığı kavramlardaki değişiklikler şekillerle aşağıda gösterilmiştir. “Yemiş” ve “yıldız” kelimelerinin anlamında daralma mı genişleme mi olduğunu tespit ederek nok­talı yerlere yazınız.

a. Yemiş kelimesinde anlam daralması olmuşken yıldız kelimesinde anlam genişlemesi olmuştur.

b. Orhun Abidelerinde “ton” ve yandaki İlahi’de “don” şeklinde söylenen kelimenin anlamı “giysi, elbise”dir. Günümüzde ise bu kelimelerin anlamı farklılaşmıştır. “Don” kelimesinin anlamında meydana gelen değişiklik “yıldız” ve “yemiş” kelimelerinde meydana gelen anlam değişikliklerin­den hangisiyle benzeşmektedir?

b. Ton/don değişmesinde anlam daralması vardır.

4. Metin             

İLAHİ (2)

Etkinlik

“Dün/tün, ton/don, yemiş, yıldız” kelimelerinde meydana gelen anlam değişmesi, daralması ve genişleme­sinden hareketle anlam değişmesi, daralması ve genişlemesinin ne olduğu, bu kavramların farklı-benzer yönler soru-cevap yöntemi ile belirlenir.

ANLAM DARALMASI

Bir sözcüğün anlamını zamanla yitirmesidir.

Örnek: Erik eskiden bütün meyveler için kullanılırken  artık bir tek erik meyvesi için kullanılıyor.

ANLAM GENİŞLEMESİ

Bazı sözcükler eski anlamları yanında yeni anlamlar da kazanabilirler. Çok anlamlı olurlar.

Örnek:       Kol – organ                    Dal – Ağacın uzantısı

       Kol – bölüm                    Dal – Bölüm, Kısım

3. Yunus Emre’nin İlahi lerinde bulunan “geç-“ fiillerinin arasındaki çok anlamlılık ilişkisi ile “yıldız” kelimesinde meydana gelen anlam genişlemesi aşağıda gösterilmiştir. Buna göre çok anlamlılık ile anlam genişlemesi arasında ne gibi bir fark söz konusudur? Sözlü olarak ifade ediniz.

3. Anlam genişlemesinde kelimenin zamanla yeni anlam kazanması varken çok anlamlılık da kelimenin temel anlamla ilgisi vardır. Buna göre anlam genişlemesinin temel anlamla ilgisi yok ama çok anlamlılığı temel anlamla ilgisi vardır.

4.  Orhun Abideleri metnindeki “İçre aşsız taşra tonsuz yabız yablak budunda üze olurtum.” (İçte aşsız, dışta elbisesiz; düşkün, perişan millet üzerine oturdum.) cümlesinde geçen “taşra” kelimesinin geçmişteki anlamıyla, günümüzdeki anlamını karşılaştırarak nasıl bir anlam değişmesi olduğunu söyleyiniz.

4. Taşra kelimesi dışarıda anlamında kullanırken şimdi ise şehrin dışarısında olan yer için kullanılmıştır. Anlam daralması olmuştur.

5.   I. Ünitede işlediğimiz “Dil-Kültür İlişkisi” konusundan da hareketle kelimelerdeki anlam değişmelerinin nedenleri neler olabilir? Tartışınız. Sonuçları maddeler hâlinde tahtaya yazınız.

5. Dilin kültür taşıyıcısı olması ve dilin zaman içerisinde değişmeye, bozulmaya ya da farklılaşma müsait olması anlam değişmelerine yol açar.

Anlama – Yorumlama

KELİMELER	ESKİ ANLAMI	ŞİMDİKİ   ANLAMI	ANLAM OLAYI
İl	Ülke	Vilayet	Anlam Daralması
Erik	Şeftali, kayısı,   zerdali, armut gibi meyvelerin ortak adı.	Mayhoş veya tatlı, etli   sulu, tek ve sert çekirdekli meyve.	Anlam Daralması
Oğul, Oğlan	1. Kız evlat, erkek   evlat.2. Kız çocuğu, erkek   çocuğu.	1. Erkek evlat.2. Erkek çocuğu.	Anlam Daralması
Em(g)ek	Zahmet, eziyet.	(Emek) Bir işin yapılması için   harcanan beden ve kafa gücü.	Anlam Genişlemesi

a. Yukarıdaki tabloda kelimelerin eski ve günümüzdeki anlamı verilmiştir. Kelimelerin zaman içinde kazandık­ları bu anlamlardan hareketle kelimelerde meydana gelen anlam olaylarını tespit ederek noktalı yerlere yazınız.

a.

b.   Bu anlam olaylarını dikkate aldığınızda genel olarak dil-anlam ilişkisi ile ilgili neler söyleyebilirsiniz? Tartışınız. Sonuçları sözlü olarak ifade ediniz.

b.

Ölçme – Değerlendirme

1.  Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “takılmak” kelimesi, “Kalabalığın arkasına takıldım.” cüm­lesindeki anlamıyla kullanılmıştır?

A) Her akşam kahveye takılırdı.

B) Ona böyle takılıp onu kızdırmayı severdik.

C) Bozuk plak gibi yine aynı yerde takıldı.

D) Konvoyun arkasına biz de takıldık.

E) Kendisine takılan lakaptan hiç de rahatsız olmuşa benzemiyordu.

CEVAP: D

2.  Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere uygun kelimeleri yazınız.

Bir kelimenin tarihî süreç içinde yansıttığı kavramdan az çok uzaklaşması ya da yeni bir kavramı yansıtması ANLAM GENİŞLEMESİ olarak nitelendirilebilir.

Bir kelimenin eskiden daha geniş bir anlam alanı varken zamanla bu anlamın bir kısmını ifade eder hâle gelmesine ANLAM DARALMASI denir.

3. Aşağıdaki cümlelerin karşısına yargılar doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yazınız.

Bir kelimenin ifade ettiği anlamın zamanla artmasına anlam genişlemesi denmektedir. ( D )

Bir kelimenin farklı anlamlarının birbiriyle ilişkisinden hareketle çok anlamlılığın nasıl oluştuğu belirlenebilir. ( D )

Kelimelerin çeşitli anlam değişmelerine uğrayarak kullanıldıkları ortamlarda farklılık göstermesi, anlam­larının sabit olmadığını, değişken olduğunu gösterir. ( D  )

4.  Aşağıdaki gönderge-gösterge ilişkisini karşıladığı anlam olayıyla eşleştiriniz.

4.            1.TABLO= ANLAM DARALMASI

2.TABLO = ANLAM DARALMASI

3. TABLO = ANLAM DEĞİŞMESİ

5. Bir dilde meydana gelen anlam değişmelerinin nedenleri nelerdir?

5. Dilin değişken olması, zamanla değişebilmesi….